Żywienie pozajelitowe to dostarczenie wszystkich niezbędnych do życia składników odżywczych, normalnie wchłanianych z przewodu pokarmowego, bezpośrednio do układu krwionośnego – z pominięciem przewodu pokarmowego. Składniki pokarmowe: białko, węglowodany, tłuszcze, elektrolity, pierwiastki śladowe i witaminy podawane są w postaci zmieszanych ze sobą roztworów – mieszanin odżywczych. Muszą mieć one jak najprostszą postać, tak by mogły je wykorzystać wszystkie tkanki, do których dotrą. Muszą być one też jałowe, ponieważ podawane są bezpośrednio dożylnie.

Mieszaniny odżywcze podaje się przez specjalne cewniki żylne, które wszczepia się do dużych żył prowadzących krew bezpośrednio do serca (centralne żywienie pozajelitowe) lub przez kaniule wprowadzane do cieńszych żył obwodowych znajdujących się np. na kończynach górnych (obwodowe żywienie pozajelitowe).

Żywienie pozajelitowe stosuje się u chorych (zarówno dzieci jak i dorosłych), u których żywienie przez przewód pokarmowy jest całkowicie niemożliwe lub niewystarczające. Gdy żywienie drogą przewodu pokarmowego jest niemożliwe, wszystkie składniki odżywcze muszą być dostarczone drogą pozajelitową, czyli przez żyły – mówimy wówczas o całkowitym żywieniu pozajelitowym.

Gdy przewód pokarmowy może przyjąć, strawić i wchłonąć składniki pokarmu w ilości niewystarczającej do pokrycia zapotrzebowania, to brakującą do prawidłowego funkcjonowania organizmu część składników odżywczych trzeba podać dożylnie – jest to żywienie pozajelitowe częściowe lub suplementarne.

Żywienie pozajelitowe jest stosowane w wielu szpitalach. Muszą one dysponować specjalistycznymi preparatami, sprzętem oraz możliwością szybkiej diagnostyki powikłań typowych dla tego rodzaju leczenia, a przede wszystkim muszą zatrudniać personel mający niezbędne doświadczenie w prowadzeniu leczenia żywieniowego.

Osoby, które aby nie umrzeć z głodu muszą być żywione pozajelitowo przez lata, są leczone w ten sam sposób w warunkach domowych. Metoda ta nazywa się domowym żywieniem pozajelitowym lub żywieniem pozajelitowym w warunkach domowych. Jest ono możliwe po specjalnym przeszkoleniu osoby chorej lub jej opiekunów w warunkach szpitalnych przez odpowiedzialny za ten sposób żywienia Zespół lekarsko – pielęgniarski. Szkolenie polega na dokładnym nauczeniu wszystkich czynności niezbędnych do prowadzenia żywienia pozajelitowego, a więc: sporządzania mieszanin z substancji do żywienia pozajelitowego (według receptury ustalonej przez lekarza Zespołu Żywieniowego), posługiwania się cewnikiem żylnym, podawania przez cewnik mieszanin żywieniowych, ewentualnie obsługi specjalnych pomp zapewniających odpowiednią szybkość przetaczania mieszanin. W szkoleniu tym kładzie się nacisk na jałowość (sterylność) wszystkich czynności służących przygotowaniu i przetoczeniu składników odżywczych.

Jest to bezpieczny sposób leczenia – najdłużej odżywiani w ten sposób chorzy w Polsce żyją już 18 lat. Dla tej grupy chorych żywienie pozajelitowe jest jedyną szansą na przeżycie, daje pacjentowi możliwość prawie normalnego funkcjonowania w rodzinie i w społeczeństwie. Chorzy ci utrzymują kontakty towarzyskie, chodzą do szkoły, studiują, zakładają rodziny, pracują zawodowo, podróżują (nawet do Egiptu), uprawiają sport. Na rozpowszechnienie tej metody leczenia miała wpływ świadomość, że tak samo jak niezbędne do życia jest powietrze, tak samo nie można normalnie żyć, rozwijać się i funkcjonować bez pożywienia, niezależnie od tego w jakiej formie i w jaki sposób jest ono podawane.

Przez wiele lat uważano, że niedożywienie, powszechne w słabo uprzemysłowionych krajach Afryki i Azji, nie występuje w rozwiniętych gospodarczo bogatych krajach zachodnich. Pod koniec lat sześćdziesiątych, kiedy do praktyki klinicznej wprowadzono ocenę stanu odżywienia, okazało się, że różnego stopnia niedożywienie występuje u około połowy chorych leczonych w szpitalach.

Niedożywienie występuje najczęściej u pacjentów w wieku podeszłym (50%), pacjentów z chorobami układu oddechowego (45%), z chorobami zapalnymi jelit (80%) i z nowotworami złośliwymi (85%). Wykazano też, że aż u 30 % chorych prawidłowo odżywionych niedożywienie rozwija się po przyjęciu do szpitala, a u 70% niedożywionych w momencie przyjęcia ulega ono dalszemu pogłębieniu w trakcie hospitalizacji. Ten sam problem występuje u dzieci. Niedożywienie, a nawet skrajne wyniszczenie może pojawić się w przebiegu różnych chorób wkrótce po urodzeniu dziecka, czyli w okresie noworodkowym, lub w późniejszym okresie jego życia. Do podstawowych przyczyn tego tzw. niedożywienia szpitalnego należą: choroba i jej skutki, takie jak niedostateczne odżywianie doustne z powodu braku apetytu, niesmaczna i niskokaloryczna dietę szpitalną, zwiększone straty substancji odżywczych w następstwie zaburzeń trawienia, wchłaniania lub przetok pokarmowych, zwiększone zapotrzebowanie spowodowane zwiększeniem przemiany materii, głodzenie podczas wykonywania badań diagnostycznych i w okresie okołooperacyjnym oraz, ze strony pielęgniarek i lekarzy, brak zainteresowania odżywianiem chorych.

Nie ulega wątpliwości, że jakość i ilość pokarmów spożywanych przez chorego i stopień pokrycia rzeczywistego zapotrzebowania białkowo-energetycznego powinny być tak samo kontrolowane, korygowane i odnotowywane jak podawane leki. Ważne jest to, co chory rzeczywiście zjada w ciągu doby. Przez krótki czas organizm może bez większych zaburzeń przetrwać brak pożywienia nawet wtedy, gdy jego potrzeby metaboliczne są większe niż normalnie. Czas przetrwania zależy od wyjściowego stanu odżywienia, przemiany materii, czasu głodzenia i wieku chorego. Jeżeli okres głodzenia przedłuża się, a straty nie zostaną w porę wyrównane, niedożywienie pogłębia się, prowadząc do śmierci chorego, a czas przeżycia zależy od wyjściowego stanu odżywienia i zużycia rezerw ustroju.

Głodzenie niepowikłane, spowodowane zmniejszeniem lub całkowitym zaprzestaniem przyjmowania pokarmu (np. anorexia nervosa, zaburzenia połykania, strajk głodowy) wyzwala reakcję obronną, w której organizm adaptuje się do braku pokarmu. Zużywa wtedy jako źródło energii przede wszystkim ustrojowe rezerwy tłuszczu a oszczędza czynnościowo ważne białko, zgromadzone przede wszystkim w mięśniach. Dzięki tej adaptacji do głodzenia okres przeżycia jest zwykle długi i zależy od zasobów ustroju. Niedożywienie zwykle rozwija się powoli przez tygodnie lub miesiące. Przywrócenie odpowiedniej podaży pokarmu pozwala na poprawę stanu odżywienia.

Głodzenie powikłane, występujące w stanach ostrych, jest dodatkowo nasilane przez ogólnoustrojową reakcję zapalną. Ten rodzaj niedożywienia rozwija się bardzo szybko, proporcjonalnie do nasilenia procesu zapalnego. Z żywieniowego punktu widzenia okres przeżycia zależy od rezerw (w tym przypadku białka) i szybkości ich zużycia. Czasem np. w okresie zakażenia nawet odpowiednie żywienie nie jest w stanie poprawić stanu odżywienia jest jednak niezbędnym elementem leczenia, gdyż zmniejsza zużycie zasobów białka, dostarcza substratów do syntezy białek ostrej fazy i gojenia, wspomaga skuteczność leczenia i wydłuża okres przeżycia, dając czas na leczenie choroby podstawowej.

Jeśli chory nie może odżywiać się wystarczająco w sposób naturalny, wskazane jest zastosowanie odżywiania “sztucznego”.